สำนวนหมวดหมู่ ข. ข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ
ข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ หมายถึง
สำนวน “ข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ” หมายถึง จำนวนคนที่มีมาก ย่อมมีบางส่วนที่ประพฤตินอกเหนือจากคำสั่ง กฎเกณฑ์ หรือขนบธรรมเนียมที่ถือปฏิบัติกันมา เปรียบได้กับคนที่ไม่อยู่ภายใต้การปกครองหรือไม่ปฏิบัติตามระเบียบของกลุ่มหรือผู้มีอำนาจ กล่าวคือ “จำนวนคนซึ่งมีจำนวนมาก ย่อมกระทำหรือประพฤตินอกออกไปจากคำสั่งหรือแบบอย่างขนบธรรมเนียมที่ถือปฏิบัติกันมามากเช่นกัน” นั่นเอง
ที่มาของสำนวนนี้
มาจากพระราชหัตถเลขาในรัชกาลที่ 4 ซึ่งกล่าวถึงสภาพสังคมในยุคที่มีการเปลี่ยนแปลงด้านการปกครองและจำนวนคนในสังคมมากขึ้น พระองค์ทรงเปรียบเทียบว่า ในอดีตที่มีเจ้านายน้อยและจำนวนคนไม่มาก ทุกคนอยู่ในระเบียบ ไม่เกิดความรั่วร้ำหรือแตกแยก
แต่เมื่อจำนวนเจ้านายและคนในสังคมเพิ่มขึ้น กลับเกิดปัญหาความแตกแยกและการไม่ยอมอยู่ในอำนาจปกครองหรือกฎเกณฑ์ จึงเกิดคำว่า “ข้านอกเจ้า” และ “ข้าวนอกหม้อ” เพื่ออธิบายถึงผู้ที่แยกตัวออกไปจากระเบียบของผู้มีอำนาจหรือไม่ปฏิบัติตามขนบธรรมเนียมที่เคยถือปฏิบัติกันมา
“ข้านอกเจ้า” หมายถึง คนที่ไม่ยอมอยู่ภายใต้การปกครองหรืออำนาจของผู้ที่ควรเคารพ เปรียบเสมือนข้าทาสที่แยกตัวออกจากเจ้านาย หรือไม่ปฏิบัติตามหน้าที่ที่ควรทำ สะท้อนถึงการขาดความจงรักภักดีหรือการปฏิบัติผิดไปจากระเบียบของสังคมที่ตนควรปฏิบัติ
“ข้าวนอกหม้อ” หมายถึง คนที่ไม่ได้อยู่ในความดูแลหรือความรับผิดชอบของผู้ดูแล เปรียบเหมือนข้าวที่ไม่อยู่ในหม้อ ซึ่งไม่สามารถควบคุมหรือดูแลได้ สื่อถึงคนที่แยกตัวออกไปหรือไม่ทำตามกรอบกติกาที่สังคมหรือกลุ่มกำหนดไว้
การเปรียบเปรยทั้งสองคำนี้สะท้อนถึงความแตกแยกและการไม่ปฏิบัติตามระบบหรือระเบียบแบบแผนที่วางไว้ เช่นเดียวกับข้าทาสที่หลบหนีจากการปกครองของเจ้านาย (ข้านอกเจ้า) หรือข้าวที่หลุดออกจากหม้อ (ข้าวนอกหม้อ) ที่ไม่สามารถใช้งานหรือนำกลับมาอยู่ในระบบได้อย่างสมบูรณ์
ตัวอย่างการใช้สำนวนนี้
- ในหมู่บ้านที่ทุกคนเคารพผู้นำ มีชาวบ้านบางคนปฏิเสธไม่ปฏิบัติตามกฎเกณฑ์และแยกตัวไปทำสิ่งต่าง ๆ โดยไม่สนใจส่วนรวม ผู้ใหญ่บ้านจึงพูดว่า “พวกนี้เหมือนข้านอกเจ้าข้าวนอกหม้อ ไม่ยอมอยู่ในระเบียบเดียวกัน” (แสดงถึงการแยกตัวออกจากความร่วมมือในชุมชน)
- ในที่ทำงาน กลุ่มพนักงานบางคนไม่ทำตามนโยบายบริษัทและมักแยกตัวไปทำงานในแบบที่ตนเองพอใจ หัวหน้าจึงตำหนิว่า “การทำตัวเหมือนข้านอกเจ้า ข้าวนอกหม้อแบบนี้ จะสร้างปัญหาให้ทีมในระยะยาว” (เตือนถึงผลกระทบจากการไม่ปฏิบัติตามระบบ)
- ในราชสำนัก มีขุนนางบางคนไม่ยอมรับคำสั่งจากกษัตริย์และแอบทำเรื่องในทางตรงข้ามจนเกิดความวุ่นวาย คนในราชสำนักกล่าวว่า “นี่คือพฤติกรรมของข้านอกเจ้า ข้าวนอกหม้อ ที่ไม่จงรักภักดี” (แสดงถึงการไม่อยู่ในอำนาจปกครอง)
- ครอบครัวใหญ่ที่มีพี่น้องหลายคน แต่มีบางคนไม่ยอมรับฟังคำแนะนำจากพ่อแม่และแยกตัวไปใช้ชีวิตโดยไม่สนใจความเห็นของครอบครัว ญาติคนหนึ่งจึงพูดว่า “การทำตัวเหมือนข้าวนอกหม้อแบบนี้ จะทำให้เสียชื่อเสียงครอบครัว” (กล่าวถึงการแยกตัวโดยไม่สนใจครอบครัว)
- ในองค์กรชุมชนที่จัดกิจกรรมร่วมกัน สมาชิกบางคนไม่ยอมเข้าร่วมประชุมและไม่ปฏิบัติตามมติของกลุ่ม แต่ยังวิจารณ์การทำงานของคนอื่น คนในกลุ่มจึงบอกว่า “แบบนี้เรียกว่าข้านอกเจ้า ข้าวนอกหม้อ ไม่ช่วยแล้วยังขัดขวางอีก” (ตำหนิพฤติกรรมที่ไม่ร่วมมือและแยกตัวออกจากส่วนรวม)
สำนวน, สุภาษิต, คำพังเพย ที่คล้ายกัน
- ข้านอกเจ้าบ่าวนอกนาย หมายถึง: ผู้ที่กระทำหรือประพฤตินอกเหนือคำสั่งหรือแบบอย่างขนบธรรมเนียมที่ถือปฏิบัติกันมา
รู้จักสำนวน, สุภาษิต, อื่น ๆ ได้ที่ goodproverb.com
อ้างอิงความหมายจาก LONGDO DICT