สำนวนไทยหมวดหมู่ ข. ขึ้นคาน
ขึ้นคาน หมายถึง
สำนวน “ขึ้นคาน” หมายถึง หญิงที่มีอายุมากแล้วยังไม่ได้แต่งงาน หรือไม่มีใครมาสู่ขอ โดยมักใช้ในเชิงแซวหรือล้อเลียนอย่างขำ ๆ ว่าอายุเลยวัยแต่งงานแล้ว แต่ยังครองตัวเป็นโสดอยู่ เปรียบเสมือน “คาน” ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของโครงสร้างบ้านที่ใช้รับน้ำหนัก ไม่มีการเคลื่อนย้ายหรือใช้งานอื่น จึงสื่อถึงการ “อยู่กับที่” หรือ “ไม่มีใครมาขยับเขยื้อน” ในเชิงเปรียบเปรยถึงชีวิตรักที่หยุดนิ่งนั่นเอง กล่าวคือ “หญิงโสดที่หาคู่แต่งงานหรือคู่ครองที่คู่ควรไม่ได้” นั่นเอง
ที่มาของสำนวน
มาจากแนวคิดเชิงเปรียบเปรยในสมัยโบราณ ซึ่งเชื่อมโยงกับ “คานไม้” ที่เป็นส่วนหนึ่งของโครงสร้างบ้าน โดยเฉพาะในบ้านเรือนไทยที่มีไม้คานพาดอยู่สูงและไม่ได้ถูกใช้งานโดยตรง เช่น ใช้ตากของ แขวนของ หรืออยู่เฉย ๆ ไม่เคลื่อนย้าย
เมื่อนำมาเปรียบกับหญิงสาวที่อายุมากแล้วยังไม่ได้แต่งงาน จึงเกิดสำนวนว่า “ขึ้นหิ้งขึ้นคาน” ซึ่งหมายถึง หญิงโสดที่อยู่ตัวคนเดียวมานาน ไม่มีใครมาสู่ขอ เหมือนกับของที่วางพาดบนคาน ไม่ได้ถูกหยิบไปใช้ หรือไม่ได้ “ขยับเขยื้อน” จากสถานะเดิม
สำนวนนี้จึงมักใช้ในเชิงหยอกล้อหรือล้อเล่นเกี่ยวกับสถานะโสด โดยเฉพาะกับหญิงวัยกลางคนหรือมากกว่า ที่ยังไม่มีคู่ครอง และยังมีความหมายอีกนัยหนึ่งว่า “มีฝีมือในทางใดทางหนึ่งจนไม่มีคู่แข่งขัน” ซึ่งไม่ได้ใช้กันอย่างแพร่หลายในความหมายนี้
ตัวอย่างการใช้สำนวน
- ป้าส้มอายุเข้าเลขสี่แล้ว แต่ยังไม่มีแฟนสักคน เพื่อนบ้านเลยชอบแซวว่า ขึ้นคานเรียบร้อยโรงเรียนโสด (แซวเรื่องโสดมานานจนเลยวัยแต่งงาน)
- ทุกครั้งที่มีงานแต่งงาน ญาติ ๆ ก็จะถามนกว่าจะแต่งเมื่อไร จนนกรู้สึกเหมือนตัวเองขึ้นคานไปแล้วจริง ๆ (ถูกกดดันเรื่องแต่งงานเพราะอายุเริ่มมาก)
- ยายแช่มพูดติดตลกกับหลานสาวว่า ถ้าเลือกมากอีกหน่อย เดี๋ยวจะขึ้นคานเหมือนยายตอนสาว ๆ (ใช้เตือนแบบขำ ๆ ว่าอย่ารอนานเกินจนอดแต่ง)
- เพื่อนในกลุ่มแต่งงานกันเกือบหมดแล้ว เหลือแต่แอนที่ยังโสดสนิท จนเพื่อนชอบล้อว่าจองคานไว้ตั้งแต่เรียนมัธยม (แซวเพื่อนว่ายังไม่มีแฟนมานานจนดูเหมือนจะโสดตลอดชีวิต)
- อรไม่เครียดเลยเวลาคนแซวว่าเธอขึ้นคาน เพราะเธอบอกว่าอยู่คนเดียวก็สบายใจดี ไม่ต้องรีบมีใคร (โสดแบบไม่กังวล รับสถานะขึ้นคานด้วยความมั่นใจ)