คำพังเพยไทยหมวดหมู่ ท. ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก
ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก หมายถึง
คำพังเพย “ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก” หมายถึง การทำสิ่งใดผิดเวลา ย่อมนำมาซึ่งความเหนื่อยยากหรือภาระมากกว่าปกติ เปรียบได้กับคนที่เริ่มทำนาช้า ฤดูกาลไม่อำนวย ก็ต้องพึ่งแรงควายมากขึ้น กลายเป็นเหมือน “ข้าควาย” และหากแต่งเมียช้าอายุเยอะจนมีลูกเร็ว ก็ต้องกลายเป็น “ข้าลูก” เพราะต้องดูแลลูกตอนแก่ตัวเองแล้ว กล่าวคือ “การตัดสินใจช้าทำให้เสียโอกาสดี ๆ ไป เช่นการมีภรรยา ช้า ก็จะต้องลำบากเลี้ยงลูกยามแก่” นั่นเอง
ที่มาของคำพังเพย
คำพังเพยนี้มีที่มาจากวิถีชีวิตของชาวนาไทยในอดีตโดยเฉพาะในภาคเหนือที่มีภาษาถิ่นเฉพาะว่า “เยียะนาหล้าเสียแรงควาย มีเมียขวายเป็นข้าลูก” ซึ่งต้องพึ่งพาฤดูกาลและควายในการทำนา หากเริ่มทำนาช้าเกินไป (ล่า) ก็จะพลาดช่วงฝนตกพอดี ทำให้ดินแข็ง น้ำไม่พอ ต้องใช้แรงควายลากมากกว่าปกติ กลายเป็นเหมือนคนที่ต้องทำงานหนักเพื่อ “ชดเชย” สิ่งที่ควรทำให้เสร็จก่อนหน้านั้น จึงเปรียบว่าเป็น “ข้าควาย” คือกลายเป็นผู้รับภาระแทนควาย
ส่วน “มีเมียสายเป็นข้าลูก” เปรียบถึงผู้ชายที่แต่งงานช้า มีลูกตอนอายุมาก พอลูกโตตนเองกลับแก่ลง จนไม่สามารถดูแลตนเองได้ ต้องพึ่งลูกทุกอย่าง กลายเป็น “ข้าลูก” หรือภาระของลูกในทางกลับกัน
คำพังเพยนี้จึงเกิดจากการเปรียบเทียบสภาพจริงในสังคมเกษตรและครอบครัวไทย สะท้อนให้เห็นว่าการดำเนินชีวิตควรอยู่ในเวลาที่เหมาะสม เพราะหากช้าเกินไป จะกลายเป็นภาระทั้งต่อตนเองและคนรอบข้าง และเตือนให้รู้จักกาละเทศะ ทำสิ่งต่าง ๆ ให้ถูกเวลา ไม่ช้าไป ไม่เร็วไป เพราะถ้าพลาดจังหวะแล้ว แม้จะยังพอทำได้ แต่จะลำบากมากกว่าปกติหลายเท่า.
ตัวอย่างการใช้คำพังเพย
- เขาเริ่มสร้างบ้านตอนอายุห้าสิบ พอสร้างเสร็จก็ไม่มีแรงจะอยู่ ต้องให้ลูกหลานดูแลหมด ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก (เริ่มต้นสิ่งสำคัญช้าเกินไป กลับต้องพึ่งคนอื่นตอนที่ควรพัก)
- พี่สมชายแต่งงานตอนห้าสิบ พอลูกยังไม่ทันเรียนจบ เขาก็เจ็บป่วย ไม่มีแรงทำงาน ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก (มีครอบครัวช้าจนลูกต้องดูแลเขาก่อนโตเต็มวัย)
- เขาเริ่มทำเกษตรตอนที่คนอื่นเก็บเกี่ยวกันแล้ว ทำอะไรไม่ทันใคร ต้องไถนาเองไม่มีใครช่วย ทำนาล่าเป็นข้าควาย มีเมียสายเป็นข้าลูก (เริ่มงานช้าเกินไปจนเหนื่อยกว่าที่ควร)
- พ่อกับลูกชายกำลังคุยกันตอนออกไปดูนา ลูกพูดอย่างหงุดหงิดว่า “พ่อก็รู้อยู่แล้วว่าจะปลูกข้าว ทำไมเพิ่งมาไถตอนฝนจะหมด?” พ่อถอนหายใจแล้วยิ้มจืด ๆ “ก็ไม่มีเวลามาก่อนน่ะสิ แต่พอได้ลงมือก็รู้เลยว่า ทำนาล่าเป็นข้าควาย ลำบากกว่าคนอื่นเขาเยอะ” (ทำการเกษตรช้าเกินไป ผิดจังหวะ จึงเหนื่อยและยากลำบากมากกว่าคนที่ทำทันเวลา)
- กำลังคุยกับเพื่อนในวงข้าวเย็น ก้อยถามติดตลก “แกยังจะมัวเลือกอยู่อีกเหรอ อายุขนาดนี้แล้ว ยังไม่มีลูก เมียก็เพิ่งแต่งไปไม่กี่ปีเอง” เต้หัวเราะแห้ง ๆ แล้วตอบกลับ “เออจริง ตอนนี้ลูกยังเล็ก แต่ฉันก็เริ่มปวดหลังละ มีเมียสายเป็นข้าลูกของแท้เลย” (แต่งงานช้าเกินไปจนต้องเลี้ยงลูกในวัยที่ตัวเองเริ่มชราภาพ)